Inleiding

In dit deel van de website wordt een globale beschrijving gegeven van de geografische geschiedenis van de gemeente Waalre. Met de nadruk op de ontwikkeling van het landschap en zijn bewoners. Verder komen aan bod de ontwikkeling van de heerlijkheden Aalst en Waalre, hun bestuurders en de cultuurhistorie met de nadruk op architectuur en de gemeentewapens.

De gemeente Waalre ligt in het Zuidoosten van de Provincie Noord-Brabant. En wordt aan de noordkant begrensd door Eindhoven, aan de westkant door Veldhoven en Riethoven ( gemeente Bergeijk), aan de zuidkant door Valkenswaard en aan de oostkant door Heeze-Leende. De gemeente bestaat uit de volgende wijken, kernen en buurtschappen:Waalre: Heuvel, Heikant, Hoogstraat, Hulst, Loon en Bolksheuvel

Aalst: Laareind, Ekenrooi en Achtereind

Beschrijving van de dorpen

 In het westen wordt de gemeente begrensd door de van zuid naar noord stromende Dommel. In het midden ligt een ongeveer 21 tot 23,5 meter hoge dekzandrug, die naast de grens tussen de kerkdorpen tevens een waterscheiding vormt tussen de Dommel en de in het oosten lopende Tongelreep.

De kern van Aalst ligt op de westelijke oever van de Tongelreep. 

De kern van Waalre ligt op de bovenrand van het oostelijke Dommeldal.

Globaal bestaat de gemeente uit een tweetal van zuid naar noord lopen de beekdalen met daarlangs gelegen de oude akkerlanden. Op de hogere gelegen delen bevinden zich ontgonnen en beboste voormalige heidelandschappen. Op de scheiding tussen de hoger en de lager gelegen delen bevinden zich de oude bewoningskernen. Deze hebben zich inmiddels uitgebreid ten koste van enerzijds de akkergronden en anderzijds de voormalige heide gebieden.

Beide kerkdorpen zijn ontstaan uit domeingoederen oorspronkelijk gecentreerd rond een centraal gelegen kerk. Van hier uit zijn dan de diverse buurtschappen ontstaan. De ligging van de Waalrese buurtschappen die als een soort schild rond de kern liggen zou daar op kunnen wijzen. De bij Aalst behorende buurtschappen liggen als een lint op de beide oeverwallen van de Tongelreep en worden gekenmerkt door een langgerekte lintbebouwing, gelegen op de overgang van het beekdal en hoger gelegen akkergronden. 

Nadat in 1798 de aanleg van een straatweg tussen ’s-Hertogenbosch en Hasselt tot stand was gekomen, concentreerde de bebouwing van Aalst zich steeds meer langs deze weg. Die bovendien als gevolg van een toenemende hoeveelheid goederen en personen verkeer een stimulerende werking had op de vestiging van handel en de opkomende industrie. In de loop van 19e eeuw vestigden zich ondermeer sigarenfabrieken en linnenweverijen in Aalst. Ook in Waalre vestigden zich sigaren en linnenfabrieken.  Dit dorp heeft echter zijn oorspronkelijke karakter beter kunnen handhaven. Ook in een aantal buurtschappen is de oorspronkelijke wegenstructuur nog goed herkenbaar, ook de landbouwgronden ten westen van de kern hebben nog grotendeels hun oorspronkelijke karakter gehandhaafd. 

Er hebben ook een tweetal versterkte huizen ( kastelen) gestaan. In Waalre zijn de resten hiervan nog aanwezig in de onderbouw van een boerderij. In Aalst zijn de resten in de vorm van de boerderij “het slotje” bij de bouw van het Natlab ( Phillips ) gesloopt.

Wat is Historische geografie

De historische geografie bestudeert ruimtelijke en landschappelijke elementen, patronen en samenhangen voor zover deze het resultaat zijn van de wisselwerking tussen de mens en zijn fysieke omgeving op enig tijdstip in het verleden. Het vertelt iets over de menselijke bestaanswijzen van vroeger en de wijze waarop een en ander in het landschap tot uitdrukking kwam, dan wel nog kan worden teruggevonden. 

Relatie landschap versus Mens

De geschiedenis van het landschap kan niet los worden gezien van  de fysieke eigenschappen van dat landschap. De mens gebruikte het landschap niet alleen als een plaats om op te wonen. Hij maakte er ook gebruik van om in zijn levensbehoeften te voorzien. Vooral voor dit laatste was niet elke plaats geschikt. De keuze voor een bepaalde vestigingsplaats werd bepaald door de geschiktheid voor de teelt van voedsel, de bodemgesteldheid, de soort bodem en de aanwezigheid van water. Dit geld niet alleen voor de mens, ook plantengemeenschappen zijn gebonden aan bepaalde bodemkenmerken.

De plaats van vestiging en de ontginning en inrichting van de in bewerking zijnde gronden zijn afhankelijk van het type ondergrond. Op zandgronden hebben deze andere kenmerken dan op klei of veengronden. De activiteiten van de mens hebben op hun beurt weer hun weerslag gehad op de verschijningsvorm van het landschap. Er heeft dus voortdurend vanaf de tijd dat de mens actief gebruik is gaan maken van het landschap om in zijn levensbehoeften te voorzien een wisselwerking plaats gevonden tussen de Mens en het landschap. Deze activiteiten hebben in zeer vergaande wijze de huidige vorm en indeling van het Landschap hebben bepaald.

Wil men inzicht geven in het waarom van het huidige landschapsbeeld van een bepaald gebied dan zal men een aantal vorm bepalende eigenschappen van dat gebied moeten beschrijven.