HOOFDSTUK X
ROUWBORDEN IN DE CUNERAKERK
Blz. 297
Het gebruik van rouwborden, of ook wel memorietafels genoemd, is in de Nederlanden ongeveer in de 15e eeuw ontstaan
Als er een belangrijk persoon, vaak van een gegoede familie, meestal van adellijke afkomst, kwam te overlijden, dan werd er een zogenaamd wapenbord gemaakt, met daarop de naam van de overledene en tevens zijn familiewapen, al of niet vergezeld van de wapens van zijn voorouders (kwartieren)
De overledene werd bijvoorbeeld 's avonds begraven (duur tarief), waarbij iemand voor de rouwstoet uit liep met het wapenbord, dat dan later in de kerk werd opgehangen.
We hebben hier vaak te maken met schilderwerk van een behoorlijk niveau, en men vraagt zich af hoe de wapenschilder er in slaagde zo'n rouwbord binnen enkele dagen te vervaardigen. Waarschijnlijk, hoe macaber dit ook klinkt, liet men iemands bord reeds tijdens zijn/haar leven of in de ziekteperiode vervaardigen en hoefde men na het overlijden alleen nog maar de overlijdensdatum en eventuele verdere tekst aan te brengen.
Hieronder volgen enkele aantekeningen in het begraafboek van Rhenen met betrekking tot de begrafenis van enkele belangrijke Rhenenaren in de 18e eeuw.
1700
den 8 Juni is begraeven Joftr. Aletha Klerck in de kerck bij avont met een boord voort lijck gedraegen compt de kerck sonder baer gelt 14--.
1701
Den 1 novem. is bij avont begraen den heer van Tollenburg in de kerk mei een baert met de wapens voor het lijck gedragen gecompt. voor de kerck vertien gulden 14-0-0.
1773
28 December begraven Mevr. de weduwe van willen de heer Ed. Scott gebooren Smissaert in dekerck begraeven
|
voor kerke gerechtigheyt ende baer: |
f 2-12 |
|
Voor collaterael: |
f 2-12 |
|
Voor het ophangen van wapenbord |
f 6 |
|
Voor het avond begraeven |
f 12 |
|
Voorden flambouwen ieder 20 St. |
f 10 |
|
totaal |
f 33-4 |
1775
Den 15 April zijn Excellentie de heer Generaal Smissaert in de kerk begraeven voor kercke
|
gerechtigheyt ende baer |
f 2-12 |
|
Voor het avond begraven |
f 12 |
|
Voor het wapenbord ophangen in de kerk |
f 6 |
|
Voor 24 flambouwen |
f 24 |
|
totaal |
f 44-12 |
1786
7 Febr De Heer Hooftofficier vanmiddag begraven en de kerke geregtigheid ia 14 gld. 12 St.
En Voort ophangen van een wapenbord 6 gulde, samen 20-12.
Het oudst bekende rouwbord in Nederland is dat van Philips de Goede, die In 1457 te Brugge overleed: een van de jongste bevindt zich in Renswoude en dateert Uit 1901.
Voor 1795 vond men rouwborden in bijna alle kerken, doch de Franse revolutie maakte hier een abrupt einde aan. In 1798 vaardigde het uitvoerend bewind van de Bataafse Republiek een bevel uit Alle "wapenborden, eergestoeltens en andere tekens van onderscheiding" te verwijderen uit kerken en andere openbare gebouwen. Hetzelfde gebeurde met de wapenborden, die aanwezig waren in de Cunerakerk te Rhenen.
Blz. 298
Soms werden de belanghebbenden in de gelegenheid gesteld de borden zelf (deels tegen betaling) weg te halen, in andere gevallen werden ze eenvoudigweg verbrand.
Van de wapenborden in de Cunerakerk is op deze manier weinig of niets overgebleven.
Toch hebben we een beeld kunnen krijgen van de wapenborden, zoals die vroeger in de Cunerakerk hebben gehangen, via beschrijvingen van burgemeester Mr. Dirk Klerck, burgemeester van Rhenen in 1798, en Baron van Hangest d'Yvoy, die einde 18e eeuw veel rouwborden in Utrechtse en Gelderse kerken heeft beschreven.
Wat het eerste betreft, verwijzen we naar een artikel, dat in de Nederlandsche Leeuw van 1917 verscheen, dat luidt als volgt (kolom 213 e.v.):
Verkooping van wapenborden uit de kerk te Rhenen in 1798,
medegedeeld door A. Hoynck van Papendrecht.
Uit een handschrift, dat mij eenige jaren geleden welwillend ter lezing werd gegeven, noteerde ik een passage. waarin de openbare verkooping van wapenborden uit de kerk te Rhenen in 1798 wordt behandeld.
Vele lezers van dit maandblad zullen daar wellicht belang in stellen; mogelijk zijn er nog verschillende van de opgenoemde borden in wezen. Het bedoelde manuscript is een door oud burgemeester Klerck gehouden dagboek, dat in Augustus 1794 begonnen en tot in 1799 geregeld bijgehouden is, waarna dan nog eenige korte aanteekeningen volgen uit de jaren 1802~1805. Het is getiteld "Journael zedert het inkomen der Engelschen in Rhenen om daer hun hospitael te houden."
De schrijver was Mr. Dirck Klerck, die in 1777 schepen was en later burgemeester van Rhenen werd. Het is een folioboek van 110 bladen (N.B. Waar is dit kostbare stuk overigens gebleven?), Over het verwijderen van familiewapens uit het kerkgebouw en de daarop gevolgde publieke verkooping schrijft de samensteller van het dagboek als volgt:
"27 September 1798. Vandaag zijn de wapenborden alhier verkogt in de kerk, nadat men alvorens gepubliceerd hadde. dat een ijgelijk zijn wapens kon affhalen binnen zes weken, mits voor elk bord betalende drie guldens ten behoeve van de kerk. Gelukkig dat ik die van de familie Klerck, welke negen stuks waren, bij de eerste bekendmaking om de wapenborden uit de kerk te halen, hebbe te huijs gehaalt, als wanneer de drie gulden daar nog niet op stonden. Zijn also van een 60 of 70 stuks, die er in de kerk waren, 34 onaffgehaalde wapens verkogt als:
|
No 1 |
dat van den voor weinig jaren overledenJan Carel Smissaert met 8 quartîeren, heeft gekost |
f 2. 1. - |
||
|
No 2 |
was van mevrouw de weduwe Scott, geboren Smissaert, met 8 quartieren |
f 1. 8. - |
||
|
No 3 |
was van den heer Scott, en 16 quartieren |
f 3. 4. - |
||
|
No 4 |
Hesselt van Dinter, huijsvrouw van JanCarel Smissaert, bij N0 1, en 4 quartieren Hesselt van Dinter en Smîssaert |
f -.16 .- |
||
|
No 5 |
Van Gelder met dese quartieren Van Gelder obiit 1706. |
|
f 1 . - .- |
|
|
Gelder |
Valkenier |
|
||
|
Boekhorst |
Mathenesse |
|||
|
Broekhuizen |
Boetbergen |
|||
|
Wijn gaarden |
Cuylenburg |
|||
|
No 6 |
Van Gelder, deselve quartieren |
f -. 14 .- |
||
|
No 7 |
Van Tol en Smissaert, 8 quartieren |
f -. 12. - |
||
|
No8 |
Van Rîjswijck en Vonck van Lynden |
f -. 8 . - |
||
|
No 9 |
Van Gelder, quartieren als boven |
f -. 11. - |
||
|
No 10 |
Smissaert, 8 quartieren als boven |
f -. 14 . -. |
||
|
No1 1 |
Bruen, 4 quartieren |
f -. 13. - |
||
Blz. 299
|
No 12. |
Bruen |
f -. 6 . - |
||||
|
No 13 |
Marlot en Rhenen 8 quartieren |
|
f -. 12.-
|
|||
|
Marlot |
Steland |
|
||||
|
Virot |
Mechelen |
|||||
|
Renesse |
Royen |
|||||
|
Stier |
Cock van Neerijnen |
|||||
|
No. 14 |
De leste van de famielje Van Rhenen,Jacobus van Rhenen, fuit Dux et Prochiarche Legionis feederate Belgii etc., 16 quartieren |
f -. 11 .- |
||||
|
No 15 |
D.W. van Brienen, burgemeester, 4 quartieren |
|
f 2 .- .- |
|||
|
Brienen |
Keyser |
|
||||
|
Vonck van Lienden |
Klerck de Zon |
|||||
|
No16. |
van eene juffrou Van Deuverden |
f -. 8. - |
||||
|
No 17 |
van Van Brienen |
f -. 15 .- |
||||
|
No 18 |
van Rijswijck en Brienen |
f -. 6.- |
||||
|
No 19 |
Vonck van Lienden |
f -.10.- |
||||
|
No20 |
Brederode en Vonck van Lienden, met deze quartieren Obiit 16Sept 1691 |
|
f -.13.- |
|||
|
Brederode gezegt Cloeting |
Wees |
Vonck van Lienden |
Vonck van Lienden |
|
||
|
Borssele |
Buuren |
Brakel |
Bruijn |
|||
|
Laleijn |
Leeffdael |
Lockhorst |
Eck |
|||
|
Bourbon |
Gellicum |
Boekop |
Kuijnre |
|||
|
No 21 |
Maisondeu, heer van Levendael, 4 quartieren |
f -. 8 .- |
||||
|
No 22 |
Van Beek, weduwe Vonck van Lienden |
f -. 7 .- |
||||
|
No 23 |
Brederode en Vonck van Lienden, 16 quartieren als boven |
f -. 13.- |
||||
|
No 24 |
Brederode en Vonck van Lienden, 16 quartieren als voren |
f -. 13.- |
||||
|
No 25 |
Borre van Amerongen |
f -. 7.- |
||||
|
No 26 |
Vonck van Lienden, weduwe van overste Van de Velde, 16 quartieren |
|
f -. 10.- |
|||
|
Vonck van Lienden |
Vonck van Lienden |
Rhenen |
Lawick |
|
||
|
Brakel |
Bruin |
Bruin |
As peren |
|||
|
Lochorst |
Eck |
Renesse |
Ruiter |
|||
|
Boecop |
Kuijnre |
Kuijnre |
Dagverlies |
|||
|
No 27 |
Vonck van Lienden |
f -. 13.- |
||||
|
No 28 |
Gijsbert van Brienen, 4 quartieren |
|
f 1. 11.- |
|||
|
Van Brienen |
Vonck van Lienden |
|
||||
|
de Ruiter |
Golstein |
|||||
Blz. 300
|
No 27 |
Vonck van Lienden |
f -. 13.- |
|
No 29 |
Brederode, weduwe Van Brienen, 16 quartieren |
f -. 10- |
|
No 3O |
Van Brienen |
f -. 8.- |
|
No31 |
Van Brederode - Vonck van Lienden,16 quartieren als bij No 20 |
f -. 12.- |
|
No 32 |
Van Brederode - Vonck van Lienden,16 quartieren als bij No 20 |
f -. 10- |
|
No 33 |
Smissaert |
f -. 12.- |
|
No 34 |
Coymans en Smissaert, 4 quartieren |
f -. 2. 2 |
Ook is met eenen verkogt de voor eenige tijd afgenomen kap en pilaren van de burgemeestersbank voor f -.11.-
totale opbrengst f 38. 15. -
Waarom de kap van de burgemeestersbank in de opsomming begrepen is, wordt niet vermeld; vermoedelijk was deze versierd met wapens van regenten. Zonder het bedrag voor kap en pilaren betaald, zijnde elf gulden, is dus de opbrengst van al de bovenvermelde wapenborden slechts 27 gulden en 15 stuiver!
Gijsbert van Brienen, wiens wapen, met vier kwartieren, f 1.55 opbracht, zal geweest zijn Mr. Gijsbert van Brienen, heer van Levendael en Remmerstein, sedert 1745 raed in de Vroedschap der Stad Rhenen en sedert 1743 hoofdofficier, hebbende daerenboven meermalen de burgemeesterswaardigheid bekleed" en van wien de Nederl. Jaarboeken het overlijden melden "op 15 Januari 1756 op den huize Levendael, een half uur van Rhenen, zeer schielijk aan eene drukking op de borst".
In Zijne plaats stelde H.K.H. de Vrouwe Gouvernante reeds 17 Januari 1756 tot hoofdofficier van Rhenen aan den heer Hendrik Smissaert, regeerend burgemeester der stad.
Blz. 301
Men is natuurlijk geïnteresseerd welke rouwborden met familiewapens er nog meer voor 1798 in de Cunerakerk te Rhenen aanwezig waren.
De heraldicus M.L. van Hangest, Baron d'Yvoy, heer van Mijdrecht heeft hiernaar in einde 18e eeuw onderzoek gedaan en de resultaten via tekst en kleurrijke tekeningen vastgelegd in een wapenboek Hij heeft zich beperkt tot de rouwborden en enkele graven van adellijke personen.
De grafstenen in de Cunerakerk heeft hij verder niet beschreven. Dit werd later gedaan door Bloys van Treslong Prins omstreeks begin deze eeuw; de resultaten van diens onderzoek komen in Hoofdstuk Xl uitgebreid aan de orde.interessant is dat d'Yvoy ook de wapens heeft beschreven, die voorkwamen op het oude orgel in de Cunerakerk Haakman maakt hier midden 19e eeuw gewag over in zijn boek "Rhenen en Omstreken" helaas is dit orgel bij een latere brand verloren gegaan.
MAXIMILIAAN LOUIS VAN HANGEST Baron D'YVOY VAN MIJDRECHT, geb. Utrecht 26~8.1 753, oven 's-Gravenhage 27.8.1831 was een z.v. MAXIMILIAAN VAN HANGEST GENLIS gez. D'YVOY en ANTONIA LOUISA DE LEEUW. Hij ging reeds vroeg in militaire dienst en werd 10.4.1778 benoemd tot luitenant kolonel der infanterie en kapitein-commandant der Hollandse Gardes. Bij de revolutie van 1795 werd hij uit den militaire dienst ontslagen en bleef tot de opstand van 1813 ambteloos. Op 24.6.1814 werd hij door Willem 1 benoemd tot lid van de Hoge Raad van Adel, welk ambt hij tot zijn dood heeft bekleed. Hij was bovendien opperschenker en kamerheer van de Koning. Op 28.8.1814 werd hij geadmitteerd tot lid der ridderschap van Utrecht en bij K.B. 20.2.1816 werd hij ingelijfd in de Nederlandse adel; bij K.B. van 8.7.1816 kreeg hij de titel van baron.
Hij wijdde veel van zijn vrije tijd aan historische studies en er verschenen een aantal publikaties op dit gebied van zijn hand.
( Dit is dezelfde persoon als vermeld in het Dossier van de Hoge Raad van Adel)
Alvorens tot de beschrijving van de door hem in de Cunerakerk aangetroffen rouwborden over te gaan, willen we een korte uitleg geven van de algemene opzet van de kwartieren weergegeven op een rouwbord. Over dit onderwerp verscheen In het november/december 1995 nummer van De Nederlandsche Leeuw een uitstekend artikel getiteld 'Rouwborden in de provincie Utrecht' door J.P.C. Hoogendijk. Hierin wordt de gangbare rangschikking volgens het schema Van Buchell uitgelegd. De meeste kwartieren kunnen echter met de navolgende schema's worden uitgelegd:
|
1 |
5 |
3 |
7 |
2 |
6 |
4 |
8 |
|
1 |
3 |
2 |
4 |
||||
|
1 |
2 |
||||||
|
1 |
|||||||
|
1 |
|
2 |
|
1 |
|
2 |
|
|
1 |
|
|
3 |
|
4 |
|
3 |
|
4 |
|
5 |
|
6 |
|
|
|
|
|
7 |
|
8 |
Bij vier kwartieren zijn 1 en 2 grootvaders van vaders- en moederszijde, 3 en 4 grootmoeders van vaders- en moederszijde.
Bij acht kwartieren is de volgorde meestal: 1, 3, 5 en 7 voor de mannelijke en 2, 4, 6 en 8. de vrouwelijke kant.